PROBLEMY DO ROZWIĄZANIA
  
Regiony przygraniczne należą często w Europie do tzw. „obszarów problemowych” poszczególnych krajów, nie tylko zresztą z powodów związanych z rozwojem społecznym i kulturalnym, ale także z powodu niedostatecznych możliwości dawania sobie rady z kwestiami środowiskowymi. Kwestie te są z natury rzeczy „transgraniczne”. W szczególności, granice państw są rzadko identyczne z wododziałami. Obszary zlewni rzek, należące do różnych krajów, są w swoich poszczególnych częściach zarządzane na różne sposoby, zazwyczaj bez oglądania się na interesy, zaszłości historyczne czy przepisy krajów sąsiadujących. To zróżnicowanie sposobów zarządzania zlewniami transgranicznymi może prowadzić do katastrofalnych skutków, a w przypadku powiększenia Unii Europejskiej i zmniejszenia znaczenia granic państwowych te różnice mogą spowodować trudne do rozwiązania problemy, związane ze stratą czasu i wydatków finansowych na niewłaściwe, a czasami i antagonistyczne polityki zarządzania krajobrazem i zasobami wodnymi.
  
Granice nie muszą być postrzegane jako linie, poza które nie sięga zainteresowanie ewentualnymi negatywnymi konsekwencjami własnych decyzji ze strony władz lokalnych, regionalnych, czy centralnych. Konsekwencje te mogą dotyczyć krajobrazu, gospodarki i ludności po drugiej stronie granicy (rolnictwa, wód podziemnych, powierzchniowych oraz ścieków, a także gospodarki odpadami czy interwencji w krajobraz).
  
CELE NAUKOWE I PRZYJĘTE PODEJŚCIE
  
Zasadniczym celem Projektu jest stworzenie funkcjonującego zintegrowanego systemu wspomagania podejmowania decyzji (DSS) nakierowanego na optymalizację zarządzania zasobami wodnymi na obszarach przygranicznych, zwłaszcza w kontekście ramowej dyrektywy wodnej Unii Europejskiej.
  
Opracowanie proponowanego DSSu pozwoli na zintegrowane zarządzanie systemem zasobów wodnych w obrębie transgranicznej zlewni rzeki. DSS ma pozwolić na radzenie sobie ze skomplikowanymi zależnościami systemów wodnych oraz niepewnością właściwą podejmowaniu decyzji w takich warunkach. DSS zostanie zbudowany wokół modułów, mających za zadanie symulację szerokiego zakresu różnych sytuacji klimatycznych, topograficznych, środowiskowych i społeczno-ekonomicznych, jakie mogą istnieć w różnych zlewniach transgranicznych Unii i innych krajów europejskich. Da to możliwość stosowania opracowanego systemu nie tylko w Europie i jej regionach granicznych, ale i na całym świecie. Problemy z zasobami wodnymi w obszarach granicznych istnieją przecież nie tylko w Europie, ale również na innych kontynentach, a w Afryce czy Ameryce Łacińskiej mogą osiągać wagę zagadnień strategicznych z punktu widzenia użytkowania przez ludność. Naturalnie, opracowany zintegrowany DSS mógłby być wykorzystywany także jako narzędzie zarządzania na granicach prowincji, województw, czy stanów poszczególnych krajów. Opracowywany system DSS będzie koncentrował się na zagadnieniach zanieczyszczenia, zagrożeń powodziowych oraz wykorzystania zasobów wodnych.
  
Innym celem Projektu jest ustanowienie europejskiej platformy inicjującej i promującej współpracę międzynarodową i wymianę informacji, pozwalającej na lepsze poznanie transgranicznych zagadnień wodno-środowiskowych i związanych z nimi kwestii społeczno-gospodarczych. Drogą do tego będzie powiązanie projektu TRANSCAT z innymi przedsięwzięciami wspieranymi przez Unię w ramach 5 Programu Ramowego, w perspektywie rozpoczynającego się 6 PR, oraz instytucjami Unijnymi, włączonymi w proces wdrażania dyrektywy wodnej, ze szczególnym uwzględnieniem problemów nowych krajów członkowskich Unii.
  
Projekt zawiera w sobie program badań zmierzających do unikania nadmiernych i rozległych zanieczyszczeń warstw wodonośnych, do poprawy jakości wód podziemnych i warstw wodonośnych, a także do zmniejszenia ryzyka powodziowego, pod hasłem zintegrowanego zarządzania zasobami wodnymi. Zakłada się w Projekcie opracowanie odpowiednich narzędzi i procedur, potrzebnych do sporządzenia niezbędnej informacji lokalnej służącej do wybrania najbardziej obiecującego scenariusza zarządzania transgranicznego i podejmowania odpowiadających mu decyzji. Przez realizację takiego scenariusza w ramach lokalnej kontynuacji Projektu, z zachowaniem pewnych z góry ustalonych priorytetów, możliwe będzie uruchomienie efektów synergicznych i zatem optymalizacja wykorzystania funduszy. Jakkolwiek poszczególne kraje ponoszą odpowiedzialność za zarządzanie i finansowanie odpowiednich programów, zarysowana procedura, oparta na „filtrowaniu” regionalnych strategii rozwoju może zapewnić przekształcenie polityk unijnych w przedsięwzięcia regionalne w sposób bardziej wiarygodny i obserwowalny. Osiągane wyniki w odniesieniu do strategii i polityk mogą być regularnie monitorowane, zaś mierzalna informacja zwrotna może być wykorzystywana do optymalizacji programów (np. w ramach bieżących programów i działalności, takich jak fundusze strukturalne, INTERREGIII, LEADER+, SAPARD, ISPA, CBC-PHARE).
  
Celami drugorzędnymi projektu TRANSCAT są:
  • Identyfikacja istniejących i potencjalnych konfliktów w ramach transgranicznych systemów wodnych.
  • Analiza istniejących prawnych i instytucjonalnych systemów odnoszących się do zagadnień transgranicznych zasobów wodnych.
  • Identyfikacja nowych koncepcji i propozycji odnoszących się do ewolucji i trendów w ramach Unii Europejskiej.
  
Regiony pilotowe
  
Dokonano wyboru pięciu regionów pilotowych (obszarów odniesienia) z całej Europy w celu uzyskania odpowiedniego kontrastu co do charakteru obszarów transgranicznych. Analizy lokalne, prowadzone w poszczególnych regionach pilotowych ułatwią opracowywanie odpowiednich narzędzi, dostarczą danych do generowania modeli odniesienia, a także pozwolą na przygotowanie koncepcji rozwoju lokalnego.
  
Wszystkie regiony pilotowe są transgraniczne w sensie granic krajów. Reprezentują one pełny przegląd sytuacji w Europie na kierunku Północ-Południe, poczynając od pierwszego regionu, położonego na granicy Norwegii i Rosji (rzeka Pasvik), na samej Północy Europy. Region ten odczuwa poważne problemy związane z zanieczyszczeniami spowodowanymi przez przemysł wydobywczy oraz ścieki miejskie, a także nadmierne wypasanie zwierząt w chowie (renifery), niszczące pokrywę roślinną i silnie wpływające na wrażliwy ekosystem, typowo dla środowisk północnej Skandynawii. Następny region pilotowy jest usytuowany na granicy Polski i Czech i jest zlewnią rzeki Białej Głuchołaskiej (Bela po stronie czeskiej), z istotnym rozwojem gospodarczym zachodzącym w zróżnicowanym spektrum sektorów, takich jak leśnictwo, rolnictwo, przemysł wydobywczy, a także inne przemysły – przetwórcze, wieloma małymi zakładami, oraz poważnym potencjałem turystycznym. Trzeci region położony na granicy Czech i Niemiec (zlewnia gór Szumawskich), reprezentuje leśnictwo i rozwijającą się turystykę na tle ogólnie słabej bazy gospodarczej. Czwarty region pilotowy usytuowany jest na pograniczu Portugalii i Hiszpanii (rzeka Gwadiana) i jest reprezentatywny dla warunków istniejących na obszarach Europy południowej o suchym klimacie. Klimat, gleby i hydrogeologia mają szczególnie duże znaczenie dla zasobów dostępnych w zlewni i są głównymi czynnikami wpływającymi na uzupełnianie zasobów wód podziemnych, podczas, gdy zasadniczymi siłami napędowymi antropogenicznymi są: urbanizacja, przemysł i produkcja rolnicza. Obszarowe źródła zanieczyszczeń z rolnictwa oraz punktowe z zakładów przemysłowych, kopalń, oczyszczalni ścieków, wysypisk śmieci itp., powodują, że dostępne zasoby w zlewni się kurczą. Piąty region leży między Bułgarią i Grecją (zlewnia rzeki Nestos). W regionie tym zarządzanie zlewnią wywiera znaczący wpływ na środowisko, rolnictwo i chronione obszary przyrodnicze, w warunkach braku zrównoważonej transgranicznej polityki względem zasobów wodnych.
  
Spodziewane efekty
  
Opracowany w ramach Projektu system wspomagania podejmowania decyzji (DSS) przyczyni się do poprawy jakości i dostępności wody w (poszerzonej) Unii Europejskiej przez zmniejszenie zagrożeń wynikających z ciągle ewoluującej presji o charakterze gospodarczym, społecznym i kulturowym, jaka wywierana jest na zasoby słodkiej wody. Będzie on cennym narzędziem wspomagającym wdrożenie ramowej dyrektywy wodnej UE. Ma on pozwolić na prowadzenie zintegrowanego międzynarodowego zarządzania całymi naturalnymi zlewniami, co oznaczać będzie znaczne oszczędności finansowe, a także rozwiązanie problemów środowiskowych i społeczno-ekonomicznych. System ten ma posiadać możliwość dawania sobie rady ze złożonością układów zasobów wodnych oraz niepewnością podejmowania decyzji w tym zakresie.
  
Poprzez skoncentrowanie się na problemach powstających w zlewniach przekraczających granice, Projekt będzie miał także wkład w zwiększenie politycznej i społecznej spójności Unii, ponieważ zastosowanie DSS wymagać będzie współpracy zaangażowanych instytucji oraz szerszych społeczności po obu stronach granic w celu rozwiązania wspólnych problemów w sposób możliwie najlepszy dla wszystkich.
  
Pamiętajmy o tym, że regiony przygraniczne stanowią obszary szczególne, problemowe, w prawie wszystkich krajach, a to ze względu na:
  • oddalenie od źródeł informacji,
  • gorszą sytuację społeczną i/lub gospodarczą,
  • niskie zainteresowanie administracji gospodarczej,
  • braki w infrastrukturze.
  
Powiązanie ze sobą krajów po dwóch stronach granicy przesuwa te regiony, znajdujące się w gorszej sytuacji, ku centrum zainteresowania, co z kolei wzmacnia ich pozycję. Woda ma znaczenie strategiczne ze względów gospodarczych, środowiskowych i społecznych. Praca, prowadzona w Projekcie poświęcona jest lepszemu wykorzystaniu Ziemi w ogóle, a jej wód – w szczególności. Wyniki tej pracy muszą pozwolić na przewidywanie wpływu na zasoby wody (ich ilość i jakość), jaki mogą wywierać różne scenariusze użytkowania krajobrazu w celu wyznaczenia takich preferencji w zakresie planowania i bieżących decyzji, które są zgodne z rozwojem zrównoważonym regionów transgranicznych.